Қоғам тарапынан алалаушылық пен кемсітушілікті азайту үшін жасалған қадамдарға қарамастан, олар бүкіл әлемде кең таралған. Бұл жеке адамға немесе бүкіл топқа көптеген қиындықтар мен қайғы-қасірет әкелуі мүмкін, сол топқа жататын адамдардың мүмкіндіктерін шектеуге, тіпті зорлық-зомбылыққа әкеледі.
Осы екі ұғымның бірқатар ұқсастықтарына байланысты адамдар көбінесе кемсітушілік деп қателеседі, бірақ бұл екі түрлі ұғым. Тура мағынада, алалаушылық – бұл ешқандай ақпаратсыз немесе себепсіз біржақты пікір, ал кемсітушілік адамдардың әртүрлі санаттарына жас, нәсіл, жыныс, діни наным сияқты әртүрлі белгілер бойынша әділетсіз қарауды білдіреді.
«Алалаушылық» термині біржақтылықты, яғни жеткілікті білімсіз, фактілерсіз немесе себептерсіз адам немесе топ туралы алдын ала қалыптасқан қисынсыз пікірді, ойды немесе сезімді білдіреді. Біржақтылық оң немесе теріс болуы мүмкін. Алайда, бұл термин негізінен белгілі бір топқа жататын мүшелер нәсіліне, жынысына, ұлтына, этникалық тегіне, дініне байланысты төмен деп саналатын теріс көзқарастарға сілтеме жасау үшін қолданылады.
«Кемсітушілік», өз кезегінде, белгілі бір топқа жататындығына немесе басқа мінез-құлық қасиеттеріне ие болуына байланысты адамға тең емес қатынасты білдіреді. Көбінесе адамдар жасына, жынысына, бойына, салмағына, терісінің түсіне, ауруларына, мүгедектігіне, отбасылық жағдайына, біліміне, сөйлеуіне, киіміне, әлеуметтік-экономикалық жағдайына және т.б. байланысты кемсітіледі.
Алалаушылық пен кемсітушілік арасындағы негізгі айырмашылықтар:
| САЛЫСТЫРУ ҮШІН НЕГІЗ | АЛАЛАУШЫЛЫҚ | КЕМСІТУШІЛІК |
|---|---|---|
| Мағынасы | Алалаушылық – бұл жеке тұлға туралы оның әлеуметтік топқа жататындығына байланысты негізсіз пікір. | Кемсітушілік белгілі бір топқа немесе санатқа жататындығына байланысты басқа адамдардың адамға немесе топқа әділетсіз немесе теріс көзқарасын білдіреді. |
| Бұл не? | Абстрактілі қате түсінік, тек ойда. | Алалаушылықты білдіру. |
| Себеп | Стереотиптер | Алалаушылық |
| Компнент | Когнитивті және аффективті | Мінез-құлықты |
| Құқықтық салдарлар | Көзделмейді | Көзделеді |
Қазіргі қоғамдағы осы екі ұғымның мысалдары:
| АЛАЛАУШЫЛЫҚ | КЕМСІТУШІЛІК |
|---|---|
| Қазақстанда әйелдер күнделікті жұмыс үшін, ал ер адамдар үлкен шешімдер қабылдауға жарайды | Ер адамдар бәрін ұқыпсыз жасайды және түстерді нашар ажыратады, сондықтан олардың жұмысын екі рет тексеру керек |
| Орташа ер адам орташа әйелге қарағанда күшті, жанжалды жағдайларда ер адамдар қатты соғуы мүмкін | Хостес әйелдер болуы керек, олар мейірімді |
| Әйелдер киінгенді ұнатады, оларға комплимент жасау керек | Әйелдерге кейбір жұмыстарда жұмыс істеуге тыйым салу керек |
| Егер әйел хиджаб киіп жүрсе, оған бояуға болмайды | Әйелдер жұмыс орнында діни киім немесе рәміз киюге болмайды |
| Егер мұсылман намаз оқыса, ол шабуылға ең сезімтал | Мүгедек адам такси жүргізушісі бола алмайды |
Қорытындылай келе, алалаушылық фактілерді немесе дәлелдерді білмей, біреу туралы пікірді ұстануды білдіреді. Бұл әрекетке әкелмейтін адамның ішкі ойлары мен сезімдері. Кемсітушіліктен айырмашылығы, бұл жеке сезімдер мен қалауларға негізделген адамдарға тең емес қарым-қатынасты немесе әртүрлі көзқарасты білдіреді. Бұл барлық дерлік елдерде кездесетін антисоциалды мінез-құлық, ол әртүрлі топтар арасында стресс пен шиеленісті тудыруы мүмкін, сонымен қатар ол бағытталған топқа зиян келтіруі мүмкін.
