Бүгін, 30 тамызда Қазақстан Республикасының Конституция күні атап өтіледі. Осы күні 1995 жылы бүкілхалықтық референдумда Қазақстанның қазіргі қолданыстағы Конституциясы қабылданды. Оның ең жоғары құндылықтары – адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Бұл мақалада біз ел Конституциясының тарихын, енгізілген түзетулерді, сондай-ақ Конституциялық Соттың елдің Негізгі Заңының сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған қызметін қарастырамыз.

Конституция – бұл мемлекеттің негізгі заңы, ол жоғары заңды күшке ие және мемлекеттің саяси, құқықтық және экономикалық жүйелерінің негіздерін анықтайды. Бүгінгі таңда елдердің басым көпшілігінде конституциялар бар, тек онға жуығында ол жоқ. Бірінші Конституцияның прототипі болып қазіргі Еуропа тарихындағы конституциялық жүйенің прототипі ретінде қызмет ететін Magna Carta немесе 1215 жылғы Ұлы еріктілік хартиясы саналады. Қоғамдық келісім теориясына сәйкес, Конституцияны мемлекет пен оның халқы арасындағы келісімшарт ретінде қарастыруға болады, онда тараптардың өзара байланысы және мемлекеттік жүйені құру тәртібі анықталады.

Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы 1993 жылы Жоғарғы Кеңестің тоғызыншы сессиясында бекітілді. Бұл құжат Қазақстанды парламенттік басқару нысаны бар республика деп жариялады, онда Жоғарғы Кеңес елдің жалғыз заң шығарушы және жоғары өкілді органы болды. Бұл Конституцияның авторы – белгілі қазақстандық заңгер, заң ғылымдарының докторы, профессор Нағашбай Шайкенов. 

Қазақстанның саяси жүйесі мұндай күйде 1995 жылға дейін болған. Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен жаңа Конституцияны қабылдау туралы референдум өткізіліп, оның қорытындысы бойынша Жоғарғы Кеңес таратылды. Осы референдумда 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясымен жаңа конституциялық қадағалау органы — Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрылды, осыған байланысты Қазақстан Республикасының Конституциялық соты өз қызметін тоқтатты. Жалпы, жаңа Негізгі заң қабылданғаннан бері ол жеті рет өзгертіліп, 1100-ден астам түзетулер енгізілді.

Конституцияға енгізілген түзетулер заңгерлер мен жұртшылықтың сынына толы болды. Заң ғылымдарының докторы, профессор М. К. Сүлейменов былай деп жазды: “Кем дегенде академик М. Т. Баймаханов бастаған Конституциялық сотты алайық, ол өз заманына жеткілікті прогрессивті болды және 1995 жылғы Конституция жобасына қатты қарсы шыққаны үшін танымал болды, сондықтан Назарбаев оны жойып, ешнәрсені шешпейтін және белсенді түрде президенттің барлық бастамаларын насихаттайтын “тіссіз” Конституциялық кеңес құрды”.

Конституциялық кеңестің кемшін  тұстары қандай болды?

Әрбір Конституция үшін оның сақталуын қамтамасыз етуді бақылау тетігі қажет. Жүйеге байланысты мұны орталықтандырылған органдар (Конституциялық соттар) немесе жалпы юрисдикциялық соттар жасай алады. 1995 жылғы Конституцияның қабылдануымен елде Конституциялық сот әртүрлі құқықтық нормаларды түсіндірумен, қабылданған заңдардың конституциялылығын қадағалаумен, Конституцияның халықаралық шарттарға сәйкестігімен айналысатын Конституциялық Кеңеске ауыстырылды және тек кеңесші орган ретінде өмір сүрді.

Ескі Конституциялық Соттың бұрынғы судьясы Сабыр Қасымов атап өткендей:

«Конституциялық сот қоғамдық ұйымдар мен азаматтардың өтініштері бойынша Конституция нормаларын сақтау жөніндегі шешімдерді қарап, шығара алады. Конституциялық Кеңесте жоқ басқа да өкілеттіктер болды.”

Осылайша, Конституциялық кеңестің Президент шешімдерінің заңдылығын, сондай-ақ мемлекеттік маңызы бар өзге де мәселелерді, мысалы, ірі мұнай объектілерін жекешелендіру жөніндегі өкілеттіктері болмады. Сонымен қатар, республика Президенті Конституциялық Кеңестің шешімдеріне қарсылық білдіруге құқылы болды, ал азаматтар түсініктеме алу үшін кеңеске тікелей жүгіну мүмкіндігінен айырылды.

Сөйтіп, 1996 жылғы ақпаннан бастап 2022 жылға дейін Конституциялық Кеңеске 200-ден астам өтініш түсті: Мемлекет басшысынан 27, Парламент Палаталары төрағаларынан және оның депутаттарынан 77, Премьер-Министрден 27 және соттардан 71. Конституциялық Кеңес 140-тан астам нормативтік қаулы қабылдады. 1998, 2007 және 2017 жылдары Негізгі Заңға новеллалардың енгізілуіне байланысты Конституциялық Кеңес өзінің жекелеген шешімдерін қайта қарау туралы шешімдер қабылдады.

2022 жылдың 5 маусымында Конституцияға өзгерістер енгізу жөніндегі референдум арқылы елде кеңестің орнына Конституциялық Сот қайта құрылды. Қасым-Жомарт Тоқаев «халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатын ұстана отырып, Қазақстан тарихында тұңғыш рет болған және «ықпалды Парламенті мен есеп беретін үкіметі бар супер президенттік елден президенттік елге көшу»мақсатындағы жалпыұлттық дауыс беру арқылы Негізгі заңға түзетулер енгізуді ұсынды.

 Шет елдердегі конституциялық соттардың судьяларын кім сайлайды?

 Конституциялық соттың саяси маңыздылығын ескере отырып, судьялардың кім болып сайланатынына және іріктеуге қойылатын біліктілік талаптарына үлкен қызығушылық бар. Қазіргі конституциялық соттарда тәжірибе әр түрлі. Конституциялық судьяларға ғана тән бір айқын мәселе-оларды іріктеу жүйесі қарапайым судьядарды іріктеу жүйесіне ұқсамайды.

Конституциялық судьялар мамандандырылған сотқа сәйкес келетін міндеттерді орындау үшін таңдалады, әдетте белгіленген мерзімге (3, 6, 9 немесе кейде 12 жыл), қысқа мерзімдер тек бір рет жаңартылуы мүмкін. Іріктеу механизмдерін бес санатқа бөлуге болады:

• Атқарушы және заң шығарушы биліктің тағайындауы. (Президенттің кандидатурасын ұсыну, бірақ тағайындау заң шығарушы органның мақұлдауын талап етеді.)
• Заң шығарушы органды іріктеу және тағайындау.
• Атқарушы, заң шығарушы және сот билігінің таңдауы (мемлекет билігінің үш тармағының әрқайсысына Конституциялық сот мүшелеріне белгілі бір квота тағайындауға өкілеттік беру).
• Арнайы комиссияның таңдауы.
• Атқарушы биліктің тағайындауы. (ұсынылмайды, өйткені бұл атқарушы билікке тағайындау жүйесі арқылы конституциялық сотты бақылау құқығын береді).

Конституциялық соттың Президентке тәуелділігі

     Қазақстанның конституциялық соты өкілеттік мерзімі сегіз жылды құрайтын он судья мен төрағадан тұрады. Бұл ретте Президент төрт судьяны өз бетінше, төрағаны – Сенаттың келісімімен және төрағаның орынбасарын – төрағаның өз ұсынысы бойынша тағайындайды. Сенат пен Мәжіліс үш судьяны тағайындайды. Қазақстанда судьяларды атқарушы және заң шығарушы билік тағайындайды. Шет елдерде дауыс беру арқылы бекітілмес бұрын, мақұлдау тыңдаулары көбінесе демократиялық бақылауды қамтамасыз етеді, бұл әлеуетті кандидаттардың жеке жарамдылығы мен идеологиялық ұстанымдарын зерттеуге мүмкіндік береді.

ҚР КС Президентке тәуелді деуге бола ма? Бұл сұрақың жауабын білу үшін Конституциялық Сот төрелігі саласындағы зерттеуші  Евгения Нефедьеваға жүгіндік.

• Мен мұндай нақты қорытынды жасамас едім. Бір жағынан, судьялардың едәуір бөлігін белгілі бір дәрежеде Президент тағайындайды және судьялардың өкілеттік мерзімі Президенттің өкілеттік мерзімімен бірдей деп болжауға болады[ Президенттің өкілеттік мерзімі – 7 жыл, ал Конституциялық Соттың судьялары 8 жылға тағайындалады.] (Президенттің өкілеттік мерзімі 7 жыл, ал Конституциялық Соттың судьялары 8 жылға тағайындалады). Екінші жағынан, судьялардың тәуелсіздігінің кепілі ретінде олардың өкілеттігі тоқтатылғаннан кейін оларды жаңа мерзімге қайта тағайындауға болмайтындығы қарастырылуы мүмкін. Бұл сот құрамының «қартаюының» алдын алудың тиімді шарасы және судьяларды жаңа мерзімге қайта сайлау олардың тәуелсіздігіне нұқсан келтіруі мүмкін.

Қазіргі Конституциялық Сот өте жас және судьялар белгілі бір саяси қысымға ұшырауы мүмкін атқарушы және заң шығарушы билік арасындағы төреші ретінде әрекет ете отырып, билікті бөлу жүйесінде ғана емес, билікті қалыптастыру және жаулап алу жолынан өтуі керек. Алайда, қазіргі уақытта Конституциялық Сотқа ең үлкен сұраныс қоғамнан келеді, онда Конституциялық Сот адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тұру арқылы адам құқықтарын қорғау функциясын орындайды, бұл демократиялық мемлекеттегі ең жоғары құндылық болып табылады.

Судьяларды тағайындаудан басқа Конституциялық соттың тәуелсіздігі қалай қамтамасыз етілуі керек?

– Шынында да, Конституциялық соттың тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін судьяларды тағайындаудан басқа басқа да тетіктер қажет. Оларға соттың қаржылық және ұйымдастырушылық дербестігі, сот процестерінің ашықтығы, сот қызметін көпшілік алдында бақылау мүмкіндігі, сондай-ақ судьяларды саяси қысымнан қорғау және олардың қызметіне араласу тетіктері жатады.

Мысалы, Конституциялық Сот туралы Конституциялық заң жобасында судьяның ерекше пікірді ашық түрде жариялай отырып, ерекше пікір білдіру құқығы бекітілді. Қаулының қорытынды жобасы үшін судьялардың дауыс беру кезеңінде ерекше пікір пайда болады.  Ерекше пікір білдіруге шешім қабылдаған судья сот шешімімен келіспейді немесе шешімді қорытынды қаулыға кірмеген дәлелдермен толықтырғысы келеді деп саналады. Иә, қазір Қазақстан Конституциялық сотының судьяларына ерекше пікір білдіру құқығы берілген, бірақ ол, өкінішке орай, ашық түрде жарияланбайды.

Ерекше пікір институты қоғамға Конституциялық Соттың ашықтығының жоғары дәрежесін айқын көрсетеді. Сонымен қатар, ерекше Пікірлерді жариялау көптеген практикалық міндеттерді шешеді: әртүрлі құқықтық ғылымдарды дамытады, қоғамға Конституциялық дау тараптары арасында ғана емес, сонымен бірге сот ішінде де талқыланатын өзекті құқықтық мәселелер туралы сигнал береді.

Сондықтан Конституциялық Соттың өз функцияларын тәуелсіз орындау және сыртқы ықпалсыз шешімдер қабылдау үшін жеткілікті ресурстар мен өкілеттіктерге ие болуы маңызды.

Шет елдердің конституциялық соттары немен айналысады?

Конституциялық мәселелер бойынша айрықша юрисдикцияны жүзеге асырудан басқа, барлық Конституциялық соттар үшін ортақ өкілеттіктер жоқ (заңнаманы Конституциялық бақылаудан басқа, тіпті бұл өкілеттіктер көлемі мен іс-әрекеті бойынша әр түрлі). Дегенмен, қазіргі конституциялық соттар биліктің келесі төрт негізгі түріне ие:

1. Конституциялық юрисдикция (Конституцияның өзін бақылау):

• Конституцияны әзірлеу процесінде туындайтын мәселелерді қарау;
• Конституциялық түзетулердің конституциялылығын тексеру (мысалы, Нигерияда, Сенегалда және Оңтүстік Африкада)

2. Заңнамалық актілерді сот бақылауы (заң шығарушы билікті бақылау):

•  заңдар қабылданғанға дейін заңдардың конституциялылығын тексеру (ante factum);
• қабылданғаннан кейін заңдардың конституциялылығын тексеру (ex post facto);
• заң шығарушы орган шешімдерінің конституциялылығын тексеру; және
• заңнаманы бастау немесе талап ету

3. Шенеуніктер мен мекемелерге (атқарушы билікті бақылайтын) юрисдикция:

• атқарушы биліктің іс-әрекеттері мен шешімдерінің конституциялылығын тексеру;
• мемлекеттік лауазымдарды атқаратын адамдарға импичмент рәсімдерін тыңдау;
• лауазымдық сыбайлас жемқорлық туралы қылмыстық немесе азаматтық істерді қарау;
• мемлекеттік қызметке иелік етуге немесе жалғастыруға қабілетті адамдардың біліктілігін қарастыру;
• Конституцияға сәйкес лауазымды тұлғаларды тағайындау туралы шешім шығару;
• мемлекеттік органдардың құзыреті туралы дауларды шешу;
• мемлекеттік органдар арасындағы дауларды шешу

4. Саяси партиялар мен сайлаудың юрисдикциясы (сайлауды бақылау):

• саяси партияларды тарату немесе біріктіру туралы шешім қабылдау және олардың әрекеттерінің конституциялылығын бақылау;
• сайлаудың заңдылығын және кез-келген деңгейдегі сайлау нәтижелерін тексеру; және
• сайлау туралы өтініштерді қарау.

Қазақстанның Конституциялық соты немен айналысады?

Жаңа Конституциялық сот өкілеттіктердің кең спектрімен ерекшеленеді. «ҚР Конституциялық соты туралы» Заңның 72-бабына сәйкес, Негізгі Заңның нормаларын түсіндіруден және қабылданатын заңдар мен қаулылардың сәйкестігін қараудан басқа, сот Президентті, Сенат пен Мәжіліс Төрағасын, сондай-ақ Премьер-Министрді сайлауды өткізудің дұрыстығы туралы мәселені де қарауы мүмкін. Енді конституциялық бақылау органына жүгінуге тек Президент, Сенат пен Мәжіліс төрағалары, Парламент депутаттары, премьер-министр, Бас прокурор ғана емес, сондай-ақ ел азаматтары, адам құқықтары жөніндегі уәкіл және соттар құқылы.

            Тек 2023 жылы Конституциялық Соттың қарауына 5300-ге жуық өтініш келіп түсті, оның ішінде мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардан он ғана өтініш тұрғын үй және еңбек қатынастары, әлеуметтік қорғау, жеке тұлғалардың банкроттығы, сот актілерін орындамау, жазаларды орындау, ақпаратқа қол жеткізу және т.б. мәселелерге қатысты болды. Өтініштердің тек 27% -ында азаматтар заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілердің конституциялылығын тексеруді сұрады.

                        Айта кету керек, соттың рұқсат ету талаптарына сәйкес келмейтін өтініштерді қайтаруға құқығы бар, бұл 4,9 мың өтінішке жауап ретінде жасалған. Осылайша, тек 182 өтініш өндіріске жіберілді және сегіз жағдайда Конституцияға сәйкес келмейтіндігі туралы қорытынды қаулылар шығарылды.

            Осындай жағдайлардың бірі – өтініш беруші құқық қорғау органының беделін түсіретін теріс қылық жасағаны үшін құқық қорғау қызметінен босатылған іс. Өтініш беруші мемлекеттік органдарға мемлекеттік қызметтегі лауазымдарға конкурстарға қатысу мүмкіндігін түсіндіру үшін бірнеше рет жүгінген, бірақ мұндай теріс қылық жасағаны үшін жұмыстан шығарылған адамдарды мемлекеттік қызметке қабылдауға өмір бойына тыйым салуға сілтеме жасайтын теріс жауаптар алған. Конституциялық сот осы өтінішті қарап, осы тыйымның Конституция нормаларына сәйкес келмеуі туралы қорытындыға келді, өйткені ол «лауазымдық міндеттердің сипатын ескермей, азаматтардың мемлекеттік қызметке қол жеткізуге тең құқығын бұзады және тұтастай алғанда, әртүрлі салалық тиесіліліктің объективті байланысты нормаларының әділеттілік, пропорционалдылық және өзара келісу критерийлеріне жауап бермейді.” (1 шілдедегі жағдай бойынша бұл норма ауыстырылған жоқ)

 Конституциялық соттың шешімдері түпкілікті болып табылады және жаңа елеулі мән-жайлар ашылған немесе осы шешім қабылданған Конституцияның нормасы өзгерген жағдайларды қоспағанда, шағымдануға жатпайды. Мұндай жағдайларда Соттың өзі немесе ел Президенті қайта қараудың бастамашысы бола алады.

Қазақстан заңнамасының нормаларын конституциялық емес деп тану олардың қолданылмайтындығын білдіреді, осы нормалар негізінде қабылданған сот шешімдерін қайта қарауды, сондай-ақ заңнаманы Конституциялық соттың шешіміне сәйкес келтіруді талап етеді. Сот өз шешімдерінде Үкімет пен уәкілетті органдарға қажет болған жағдайда заңнаманы жетілдіруді ұсынуы мүмкін. 2024 жылдың бірінші жартыжылдығында Конституциялық Сотқа екі мыңнан астам өтініш келіп түсті. Өтініштердің нәтижелері бойынша Сот елдің әкімшілік және қылмыстық құқығының нормаларын жетілдіруді ұсынды.

Елдің Конституциясына одан әрі мүмкін болатын түзетулер мен оның ықтимал себептері туралы пессимистік болжамдарға қарамастан, Конституциялық Соттың оралуы елді демократияландыру және Заң үстемдігін орнату жолындағы шешуші қадам болып табылады. Конституциялық сот конституциялылықтың кепілі болып табылады және азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын жоғары деңгейде тікелей қорғай алады, бұл сот төрелігіне қол жетімділікті жақсартады.

Конституциялық Соттың басында әйел тұрғаны да қуантпай қоймайды. 2023 жылы Қазақстан Жаһандық гендерлік алшақтық индексіндегі жалпы рейтингін жақсартып, 18 позицияға көтеріліп, 146 ел арасында 62-ші орынға ие болды. Қазақстан білім беру деңгейіндегі гендерлік алшақтықты жойып, экономикалық және саяси мүмкіндіктер саласында жақсарғанын көрсетті.