Қазіргі кездегі негізгі реформалардың бірі, біздің ойымызша, алқабилер сотының дамуы — азаматтардың сот төрелігіне қатысуын бейнелейтін және сот процестерін ашық әрі әділ ететін құрал. Алайда, сот алқабилердің қатысуымен елге енгізілгеннен бері көптеген сұрақтар қалды: сот ісін жүргізудің осы түрінің аралас моделіқаншалықты тиімді жұмыс істейд , азаматтар үкім шығарғаны үшін жауапкершілікті өз мойнына алуға дайын ба және бұл сот төрелігіне деген сенімді қаншалықты арттырады?

Бізде бұрынғы Ұлттық экономика министрі Қуандық Бишімбаевқа қарсы резонанстық істе жәбірленуші тараптың мүддесін білдірген белгілі қазақстандық адвокат Игорь Вранчевпен сөйлесудің бірегей мүмкіндігі пайда болды. Алқабилермен жұмыс тәжірибесі және күрделі істерге қатысу оған осы жүйенің артықшылықтары мен кемшіліктеріне ерекше көзқарас береді. Әңгіме барысында біз сот практикасының ерекшеліктерін, адвокаттардың алдында тұрған қиындықтарды және қоғамдағы сенімді арттыру үшін бұл институтты қалай өзгерту керектігін талқылаймыз.

– Игорь Сіздің ойыңызша, Қазақстандағы алқабилердің қатысуымен өткен сотқа қатысты бүгінгі таңда қандай мәселелер өзекті болып отыр?

– Бірінші кезекте қолданыстағы заңнама нормаларының талаптарын сақтауға және судьялар тарапынан жол берілетін бұзушылықтардың жолын кесуге назар аударғым келеді. Осы тұрғыда менің назарымды екі өзекті мәселе аударады – бұл кеңес бөлмесінде кеңес өткізу және дауыс беру тәртібі және алқабилердің қатысуымен қаралған істер бойынша заңды күшіне енбеген үкімдерді қайта қарау кезеңі.

– Сіз кеңесу бөлмесінде жиналыс өткізу тәртібіне байланысты проблемалар неде деп ойлайсыз?

– Біздің қылмыстық іс жүргізу заңнамамыздың талаптарына байланысты қойылған мәселелер бойынша шешімді кеңесу бөлмесінде судья мен алқабилер алқасы қабылдайды. Дауыс беру жасырын және жазбаша түрде өткізіледі. Бұл ретте судьяның рөлі алқабилер кеңесіне басшылық ету, талқылауға және дауыс беру мен дауыстарды санауға жататын мәселелерді қою болып табылады. Судьяның дауысы айыптау немесе ақтау үкімі шығарылған кезде де ескеріледі.

Судья дауыс беру процесінде алқабилердің шешіміне ашық қысым көрсеткен немесе алқабилердің дауыс беруіне қарсы үкім шығарған жағдайлар менің назарымды аударады. Мұндай фактілер бұқаралық ақпарат құралдарында бірнеше рет жарияланды және олар алқабилердің наразылығын тудырып қана қоймай, іс жүзінде халықтың сотқа және жалпы мемлекеттік билікке деген сенімсіздігін қалыптастырады.

Жақында, мысалы, алқабилердің қатысуымен облыстардың бірінің қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотында қаралған қылмыстық іс жария етілді. Сот үш сотталушыға қатысты алқабилердің қатысуымен шығарған екі ақтау үкімі жойылғаннан кейін іс үшінші рет қаралды. Нәтижесінде, жеті алқаби Президенттің, Президент Әкімшілігінің, Бас прокурордың, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің, Жоғарғы Соттың, сондай-ақ Сенат пен Мәжілістің атына ұжымдық өтініш жолдады, онда кеңесу бөлмесінде іс бойынша төрағалық етуші судья барлық алқабилерге бюллетеньдерде «иә, кінәлі»деген жауапты көрсету керек екенін айтқан. Алқабилер судьяның оларға және басқа алқабилерге қысым көрсеткенін атап өтті, өйткені, кеңесу бөлмесінде олардың көпшілігі талқылау барысында сотталушылардың кінәсінің дәлелденбегендігі туралы айтты. Сонымен қатар, бұл жеті алқабилер өздерінің көпшілігімен барлық алқабилер кінәсіздікке дауыс бергенін және судьяның айыптау үкімін жариялағанын естігенде шошып кеткенін көрсетті. Облыстық соттың апелляциялық алқасы сотталғандардың адвокаттары айтқан барлық бұзушылықтарға қарамастан, үкімді өзгеріссіз қалдырды және ол заңды күшіне енді.

– Мұндай тәжірибені жою үшін қандай шараларды қолдану керек? Өйткені, бұл бір ғана жағдай емес, біз бұған дейін  де осындай прецеденттердің куәсі болғанбыз.

– Менің байқауым бойынша, двокаттық қоғамдастықтың ортақ пікірі мынадай: алқабилер судьяның қатысуынсыз жиналыс пен дауыс беруді өз бетінше өткізуі тиіс, алайда бұл мәселе қылмыстық іс жүргізу заңнамасы шеңберінде Қазақстандағы алқабилер сотының моделін аралас соттан классикалыққа ауыстырумен байланысты. Бұл – тамаша нұсқа.

Компромистік,  тіпті өтпелі нұсқа деп қылмыстық іс жүргізу кодексіне нүктелік өзгерістер енгізуді атайтын едім. Біріншіден, кеңесу бөлмесінде және судьяның қатысуынсыз алқабилердің ашық дауыс беруін көздеу қажет. Екіншіден, алқабилердің үкімін жариялау үкім шығару үшін сот кеңесу бөлмесіне шығарылғанға дейін қабылданған шешім бойынша дауыстардың санын көрсете отырып жүргізілуі керек.

– Сіз алқабилердің қатысуымен шығарылған соттың күшіне енбеген үкімдерін қайта қарауға байланысты екінші проблемалық мәселені айттыңыз.

– Иә, бұл мәселе адвокаттар қауымдастығын көптен бері мазалап келеді. Бұл мәселе бойынша маған әріптестерім, алқабилер сотталушыларды кінәсіз деп таныған және ақтау үкімдері шығарылған істер бойынша адвокаттар жүгінеді. Осындай көптеген істерде ақтау үкімдерін жоғары тұрған орган ресми негіздер бойынша жояды.

Мысалы, бір облыстық соттың өткен жылғы қаулысымен сотталушыға қатысты алқабилердің қатысуымен шығарылған Қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттың ақтау үкімі жойылды. Күшін жоюдың негізі ретінде апелляциялық сот алқабилердің бірінде 2022 жылы кәмелетке толмағандардың заңды өкілдерінің сүйемелдеуінсіз түнгі уақытта үйден тыс жерде болғаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылғаны, 2009 жылы оның жұбайы сотталғаны және екі жылға бас бостандығынан айырылғаны, ал оның әкесі 1977 жылы және 1984 жылы екі рет сотталғаны туралы ақпарат жасырылғанын көрсетті. Бұл мәліметтерді прокурор ұқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпараттық алмасу жүйелерінің (СИОПСО) арнайы ақпараттық базасынан алып, апелляциялық сатыдағы сотқа ұсынды. Бұл ретте алқабилерді іріктеу барысында істің мән-жайларынан көрініп тұрғандай, алқабилерге үміткерлерден әкімшілік жауаптылыққа тарту туралы мәселе анықталмады. Қазылар алқасының әкесі мен жұбайын қылмыстық жауапкершілікке тартуға қатысты  осы уақытқа дейін олардың соттылығы жойылды және олар сотталмады деп саналды.

Дәл осы істе, апелляциялық сатының қаулысынан көрініп тұрғандай, қосалқы алқабидің соттан 1995 жылыоның  жұбайы бір жарым жылға бас бостандығынан айырылғанын жасырғаны да күшін жоюға негіз болды. Бұл ретте,апелляциялық өтінішхатты мәлімдей отырып прокурор да, апелляциялық алқа да қосалқы алқабидің дауыс беруге қатысып қана қоймай, заңға сәйкес кеңесу бөлмесіне қатыса алмайтынын назарға алған жоқ.

 Бір жағдайлар, соның ішінде туыстарында немесе жұбайларында, тіпті бұрынғы жұбайларында соттылықтың болуы ақтау үкімдерін қайта қарауға негіз болған жағдайлар  жеткілікті.

Осы орайда, ақылға қонымды сұрақ туындайды: неге алқабилерге кандидаттарды іріктеу процесіне қатысатын прокурор прокурорлардың құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпараттық алмасу жүйелері (СИОПСО) дерекқорына кіру барысында ақаулықтар жоқ екенін ескере отырып, бұл мән-жайлардың барлығын анықтамайды. Прокуратура айыптау үкімі шықса, ол осы негіздер бойынша апелляциялық өтініш білдірер ме еді?

– Осы сұрақ бойынша қандай шешім ұсынар едіңіз?

– Туыстары мен жұбайларында, оның ішінде бұрынғы жұбайларында өтелген соттылықтың болуы немесе үміткерді  қылмыстық не әкімшілік жауаптылыққа тарту сияқты ресми негіздерді анықтау алқабилерге үміткерлерді іріктеу кезеңінде мүмкін жағдай және болуы тиіс.  Адвокаттардан айырмашылығы, прокурорларда мұндай мүмкіндіктер бар. Прокурор мұны алдын-ала тыңдау кезеңінде анықтап алса, салық төлеушілердің уақыты мен қаражатын бірнеше ай бойы істерді қайта қарауға жұмсаудың қажеті болмас па еді.

Бірақ бұл мәселенің тұжырымдамалық шешімі тереңде жатыр. Қылмыстық іс жүргізу кодексі шеңберінде ақтау үкімдерінің күшін жою үшін негіздер тізбесін қысқарту қажет екені анық. Алқабилердің қатысуымен соттың үкімі, егер оған шағымданушы тарап екінші сатыдағы сотқа қылмыстық сот ісін жүргізу ережелерін бұзу фактісін ғана емес, сонымен қатар дәл осы бұзушылық шағымданған үкім шығаруға әкеп соқтырғанын дәлелдеген жағдайда ғана жойылуы мүмкін деген норманы енгізу қажет.

Бұл материал Ұлыбритания Үкіметінің Халықаралық даму бағыты есебінен қаржыландырылды. Материалдағы пікірлер Ұлыбритания Үкіметінің ресми көзқарастарын көрсетпейді. Материал «Құқықтық Саясатты Зерттеу Орталығы» ҚҚ (LPRC) іске асыратын «Қазақстанда судьялардың, прокурорлардың және адвокаттардың әлеуетін арттыру жолымен алқабилер сотын нығайту» жобасы шеңберінде дайындалған. Бұл жоба Ұлыбритания Үкіметінің Халықаралық даму бағыты есебінен қаржыландырылды.