«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» «Қазақстандағы сайлау заңнамасы мен сайлау
реформасын талдау” аналитикалық есебін дайындады. Есеп Президент Қасым-Жомарт
Тоқаев бастамашы болған соңғы реформалардың заңнамалық өзгерістеріне оларды
практикада іске асыруға қатысты шолуды ұсынады. Сондай-ақ, ол сайлау және партиялық
заңнаманы халықаралық стандарттар мен озық тәжірибелерге сәйкес реформалау
жолдарын ұсынады.
Парламенттік сайлау мәселелері жөніндегі есептің негізгі тұжырымдары арасында
сарапшылар Қазақстанның сайлау заңнамасы аса тұрақсыз екенін атап өтті. Іс жүзінде
әрбір сайлау циклі, әдетте, әділ және еркін сайлау жолындағы қазіргі кедергілерді
жоймайтын өзгерістермен қатар жүреді.
Зерттеушілер Парламент Мәжілісі өзінің өкілеттіктерінің қысқаруына байланысты
дамымаған партиялық жүйемен бірге өзінің өкілдік және заңнамалық функцияларын
толық көлемде орындамайды деп санайды. Сонымен бірге, парламенттік сайлауда
қолданылатын бірыңғай ұлттық сайлау округі саяси партиялардың мінез-құлқына теріс
әсер етеді және азаматтардың Парламенттегі мүдделерін жақсы көрсетуге мүмкіндік
бермейді. Бұл ретте қазіргі уақытта Парламент Мәжілісі депутаттарының саны
азаматтармен өзара іс-қимылдың тиімді арналарын қалыптастыру үшін жеткілікті болып
табылмайды. Заңнамада сондай-ақ тәуелсіз кандидаттардың сайлауға қатысуы
көзделмеген.
Зерттеушілердің пікірінше, барлық деңгейдегі сайлау комиссияларын құру тәртібі оларды
елдің қазіргі саяси басшылығына толықтай тәуелді етеді, бұл сайлау мен олардың
нәтижесін бақылау үшін кең мүмкіндіктер ашады. Сайлау комиссияларының жұмысы
жеткілікті түрде ашық емес, бұл азаматтардың сайлау процесіне деген сеніміне нұқсан
келтіруі мүмкін.
Зерттеушілер сонымен қатар Саяси партиялар туралы заңнамада оларды тіркеуге
айтарлықтай кедергілер бар екенін және билікке партиялардың санын жасанды түрде
шектеп қана қоймай, олардың қызметіне бақылау орнатуға мүмкіндік беретінін атап өтті.
Тіркелген партиялардың саны 2002 жылдан бастап 2016 жылы 15-тен 6-ға дейін азайды.
Бұл ретте жаңа партиялар тіркелмеді, ал партиялар құру жөніндегі Тәуелсіз бастамалар
түрлі сылтаулармен тоқтатылды. Соңғы парламенттік сайлауда (қаңтар, 2021), алдыңғы
сайлаулардағыдай, шынайы саяси бәсекелестіктің айқын белгілері болған жоқ.
Зерттеушілер 2021-да енгізілген партиялық тізімдегі әйелдер мен жастарға арналған 30% –
дық квота дұрыс жұмыс істемеді деп санайды. Ол Парламентте гендерлік тепе-теңдікке
қол жеткізу мақсатына сәйкес келмейді, партиялық тізімдерді тіркеу сатысында ғана
қолданылады. Бұл механизмді іс жүзінде жүзеге асыру көптеген ауытқуларды қамтиды,
өйткені бұл партияларға мандаттарды бөлу кезінде әйелдер мен жастардың санын өз
бетінше өзгертуге мүмкіндік береді. Іс жүзінде квотаның енгізілуі Парламент
Мәжілісіндегі әйелдердің өкілдігіне ешқандай әсер еткен жоқ және өткен сайлаумен
салыстырғанда олардың саны айтарлықтай өзгерген жоқ (27,1%).
Зерттеушілердің пікірінше, Қазақстанның заңнамасы жасқа , өтелмеген соттылыққа және
халықаралық стандарттарға қайшы келетін сыбайлас жемқорлық қылмыстарға
байланысты пропорционалды емес шектеулерді қамтиды.
Сайлауды талдау соңғы ұлттық және жергілікті сайлауда шынайы бәсекелестіктің
болмауына байланысты сайлау алдындағы үгіт ресми сипатта болғанын және сайлаушыға
таңдау ұсынбағанын көрсетті.
Зерттеу Нұр Отан партиясының ҚР Парламентінде, жергілікті өкілді және атқарушы билік
органдарында үстемдігін көрсетті. Зерттеушілердің пікірінше, бұл партия мен мемлекет
арасындағы шекараны бұлдыратады және сайлау кезінде әкімшілік ресурстарды теріс
пайдалануға әкеледі.
Халықаралық стандарттар мен тиісті тәжірибеге қарамастан, de facto бейбіт жиналыстар
туралы жаңа заң бейбіт жиналыстарды өткізудің рұқсат беру тәртібін күшінде қалдырды,
заң мәтініндегі «рұқсат» терминін «хабарландыру» және «келісу» деп алмастырды. Бұл
көбінесе сайлау процесі субъектілерінің өз көзқарастары мен бағаларын еркін білдіру
құқығына теріс әсер етеді.
Талдау нәтижелері бойынша 2021 жылғы парламенттік сайлаудағы дауыс беру күні
бюллетеньдерді лақтырумен, дауыс беру қорытындыларын бұрмалаумен, шамадан тыс
қатысумен және дауыстарды санау мен нәтижелерді анықтау кезінде бұзушылықтармен
атап өтілді. Бұл ретте учаскелік сайлау комиссиялары (УСК) мен аумақтық учаскелік
комиссиялар (АУК) белгіленген рәсімдерді сақтамады, ал тәуелсіз сайлаушылардың пікірі
бойынша дауыс беру нәтижелері бар хаттамалар түзетілді. Дауыстарды санағаннан кейін
берілген жеті тәуелсіз ұйымнан байқаушылар хаттамасының 505 жиынтық деректерінің
Орталық сайлау комиссиясынан (ОСК) сайлаудың ресми қорытындыларымен
айтарлықтай айырмашылықтары болды.
Тәуелсіз байқаудың қызметі ОСК-нің 4 жылғы 2020 желтоқсандағы қаулысымен
айтарлықтай шектелді, онда сайлауды бақылауға қатысқысы келетін ұйымдар бастапқыда
өз жарғысында бұл әрекетке ие болуы керек деп айтылды. Сонымен қатар, билік бірқатар
жағдайларда бақылаушыларды учаскелерге жібермеу үшін COVID-19 пандемиясына
байланысты шектеулерді өз бетінше қолданды. Дербес деректерді қорғау сылтауымен
Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) дауыс беру күнін тікелей бейне және аудио трансляция
жүргізуге, сондай-ақ осы материалдарды әлеуметтік желілерде жариялауға және таратуға
тыйым салды.
2021 жылғы парламенттік сайлаудың қорытындысы бойынша Нұр Отан партиясы 76
депутатпен білікті көпшілікті сақтап қалды, ал Ақ Жол билігімен және ҚХП-мен 12 және 10
депутатпен байланыстыратын екі партия «парламенттік оппозицияны» құрды.
Зерттеушілер мұндай көрсеткіштер инклюзивті саяси және сайлау процесінің көрінісін
қалыптастыруға және сынның қарқындылығын төмендетуге арналған дейді.
Биліктің сайлау қарсаңында саяси реформаларды имитациялау арқылы халықаралық
қоғамдастық тарапынан парламенттік сайлауды неғұрлым жұмсақ бағалауға қол жеткізуге
тырысқанына қарамастан, 2021 жылғы парламенттік сайлау бойынша ЕҚЫҰ ДИАҚБ-ның
сайлауды бақылау жөніндегі халықаралық миссиясының (ДИАҚБ МБМВ) қорытынды
есебінде сайлау процесіне елеулі сын айтылды.
Қазақстан қоғамында, сондай-ақ халықаралық қоғамдастық тарапынан теріс реакция
күшейген соң Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бірқатар саяси реформаларды атап өтті.
Олардың ішінде сайлау шегінің 5% – ға дейін төмендегенін атап өткен жөн. Бұл өзгеріс
дұрыс бағыттағы қадам болып табылатын санаулы өзгерістердің бірі. Сонымен бірге,
мұндай сайлау шегі әлі де ЕҚЫҰ-ға қатысушы елдердегі ең жоғары деңгейлердің бірі
болып табылады. Алайда, зерттеушілердің болжамдары бойынша, тәуелсіз саяси
партиялар, саяси бәсекелестік және минималды демократиялық нормаларға сәйкес
келетін еркін сайлау болмаса, бұл салыстырмалы прогрессивті шара оң нәтиже бермейді.
Тағы бір бастама дауыс берудің теріс нысаны болып табылатын және өкілді демократия
принципіне қайшы келетін бюллетеньдерге «барлығына қарсы» бағанын қайтару болды.
1998 жылдан бастап Қазақстан осы бағанды пайдаланудың сәтсіз тәжірибесіне ие болды
және 2004 жылы ЕҚЫҰ/ДИАҚБ оң бағалауымен одан бас тартты.
Зерттеушілер сонымен бірге мемлекеттік қаржыландыруды саяси партияларға бөлудің
қолданыстағы тетігі эгалитарлық емес деп санайды, өйткені ол тек ірі парламенттік
партияларды қолдауға бағытталған. Қазақстан жағдайында бұл тетік барлық мемлекеттік
субсидиялардың 78% алатын билік партиясы үшін ғана артықшылық жасайды, бұл елдегі
демократияға елеулі әсер етеді.
Бұл зерттеу Америка Құрама Штаттарының халықаралық даму агенттігі (USAID) арқылы
американдықтардың жан-жақты қолдауының арқасында мүмкін болды. Онда айтылған
пікірлер авторларға тиесілі және міндетті түрде USAID немесе АҚШ үкіметінің көзқарасын
білдірмейді.
«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» International Republican Institute (IRI)
компаниясына зерттеу жүргізуге қолдау көрсеткені үшін алғыс білдіреді.
«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» сондай-ақ ұсынылған зерттеуді дайындауға және
талқылауға қатысқан барлық сарапшылар мен мамандарға алғысын білдіреді.