Дүние жүзінде әйелдер құқықтарына қатысты біршама жетістіктерге қол жеткізілді. Қазақстанда әйелдерге қатысты зорлық-зомбылыққа баса назар аудара отырып, Тұрақты даму мақсаттары (SDG) индикаторы бойынша гендерлік теңдікті ілгерілететін, қамтамасыз ететін және бақылайтын заңнамалық базаның 83,3%-ы бар. Енді бұл мәселе тек отбасындағы зорлық-зомбылық мәселесін ғана емес, сонымен қатар Қазақстан экономикасының әртүрлі салаларында жыныстық бопсалау, гендерлік негізіндегі харассмент, сексистік және қорлайтын сөздер, сондай-ақ әйелдерді кемсіту фактілерінің көбеюін қамтиды. Одан тыс, 15 жастан асқан қыздар мен әйелдер уақытының 19,9% ақысыз күтімге және үй жұмысына жұмсайды, ал ер адамдарда бұл көрсеткіш 5,9% құрайды.

Жазасыз және статистикадан тыс қалған сексуалды харассмент және қудалау агрессорлардың қатыгез және қауіпті мінез-құлқына әкеледі. Бұл интернет желілері арқылы аңдау (киберсталкинг), аңдыу, қорқыту, қоғамдық орындарда бейтаныс адамдарға шабуыл жасау, әйелдердің мүлкін өртеу, әйелдердің бұрынғы серіктестерімен ұрлануы және зорлануы, өлтіру, әйелдердің отбасы мүшелерін өлтіру және өмірден түңіліп, үмітсіздіктен әйелдердің өз-өзіне қол жұмсауымен аяқталады. Тіпті, әйелдерді оңалту орталықтарына мәжбүрлеп орналастыруға дейін барады.

Соңғы екі жылдың өзінде қоғамда резонанс тудырған серіктестерінің әйелдерге жасаған жан түршігерлік шабуылдары болды:

Павлодарда ер адам оны паналауға кіргізген әйелдің үйін өртеп жіберді https://kazpravda.kz/n/muzhchina-podzheg-dom-priyutivshey-ego-zhenshchiny-v-pavlodare/
Жаркентте жігіт қызғаныштан қыздың үйін өртеп жіберді https://www.zakon.kz/obshestvo/6029843-v-zharkente-paren-podzhog-dom-vozliublennoi-iz-za-revnosti.html
Атырауда мас күйеуі әйелі мен баласымен бірге үйді өртеп жіберді https://www.zakon.kz/proisshestviia/6379771-v-atyrau-pyanyy-muzh-podzheg-dom-s-zhenoy-i-rebenkom.html
Алматы облысында бір еркек таныс әйелді екі баласымен өлтіріп, денелерін жағып жіберген https://www.inform.kz/ru/zhenschinu-i-dvuh-detey-ubili-i-sozhgli-v-almatinskoy-oblasti-zaderzhan-podozrevaemyy_a4112329/
Ер адам қызғаныштан серіктесіне бензин шашып, өртеп жіберген. https://el.kz/ru/muzhchina-iz-revnosti-oblil-sozhitelnitsu-benzinom-i-podzheg_90771

Жазасыз қалған сексизм

Сексизм – әлемнің көптеген қоғамдарында, соның ішінде Қазақстанда да орын табатын күрделі мәселе. Сексизм адамдарды жынысына байланысты кемсітуді, немқұрайлы қарауды немесе бір жынысты басқа жынысқа артықшылықпен қарауды білдіреді. Өкінішке орай, Қазақстанда сексистік сипаттағы дұшпандық мәлімдемелер үшін жауапкершілік қарастырылмаған.

СЕКСИЗМ – кемсітушілікке әкелетін және әйелдердің қоғамда толық ілгерілеуіне кедергі жасайтын әйелдер мен ерлер арасындағы тарихи тең емес билік қатынастарының көрінісі. Кез келген іс-әрекет, ым-ишара, визуалды бейнелеу, ауызша айтылған немесе жазбаша сөз, тәжірибе немесе мінез-құлық адам немесе адамдар тобы өздерінің жынысына байланысты төмен болады деген идеяға негізделген, бұл қоғамдық немесе жеке салада, онлайн немесе офлайн режимінде орын алады. Сексизм дұшпандық, мейірімді немесе екіұшты болуы мүмкін.

Әлеуметтік желідегі пікірлер: Әлеуметтік медиа платформаларында, өкінішке орай, әйелдерге қатысты сексистік пікірлер мен қорлайтын сөздер жиі кездеседі. Қоғам қайраткерлері мен қарапайым адамдар Қазақстанда әйелдерге қатысты сексистік пікірлер айтқан жағдайлар болды. Бұл пікірлер жиі қоғамда наразылық пен пікірталас тудырады.

Қоғам қайраткерлері мен саясаткерлер. Кейбір қоғам қайраткерлері мен саясаткерлер сексистік стереотиптерді әрі қарай орнататын даулы мәлімдемелер жасады. Бұл ескертулер гендерлік көзқарасты күшейтіп, сексизм мәдениетіне ықпал етуі мүмкін.

Білім және ғылым. Сексисттік мәлімдемелер мен кемсітушілік әрекеттерді кейде оқу орындары мен жұмыс орындарында кездестіруге болады. Мысалы, мұғалімдердің студенттерге немесе жұмыс берушілерге орынсыз ескертулер жасауы, жұмысқа қабылдау немесе жоғарылату кезінде бір жынысты екінші жынысқа артықшылық беруі туралы құжатталған хабарламалар бар. Ең резонансты жағдайдың бірі ЕҰУ профессоры Ерлан Сүлейменовтің мәлімдемелерімен байланысты.

Қазақстандағы әйелдер, әсіресе жұртшылықтың назарында жүрген әйелдер сексистік сөздер мен қоқан-лоққыларды қамтитын желідегі қудалауларға жиі ұшырайды. Сексизм әйелдерге әртүрлі жолдармен әсер етеді, олардың өмірінің әртүрлі аспектілеріне әсер етеді. Оның ішіне жеке өмірі, кәсіби дамцы,, психологиялық және физикалық денсаулығы жатады. Жазасыздық әйелдерге қарсы аса ауыр қылмыстардың жасалуына әкеледі.

Проблематика

Қазақстанда жалпы кемсітушілікке тыйым салатын жеке заң жоқ, сондай-ақ әйелдерге қатысты харассмент пен жыныстық қудалаудың барлық түрлеріне әкімшілік немесе қылмыстық заңнамада тыйым салынбаған. Оған қоса, әрекеттегі заңнамада белгіленген жаза заңсыз және қоғамға қауіпті мінез-құлық қаупіне немесе істерге сәйкес келмейді. Жәбірленушілер полицияға хабарласса да, істер сотқа дейін жетпейді. Заңда сталкинг деген ұғым жоқ. Тиісінше, статистикалық деректер жинауға мүмкіндік жоқ және аталған құқық бұзушылықтарды жасаған тұлғалардың тізілімі жүргізілмейді. Бұл қылмыскерлердің профайлингісін жасау және аса ауыр қылмыстардың алдын алу үшін қажет.

На данном этапе это невозможно, потому что сексуализированные домогательства и харассмент наказываются как административное правонарушение (мелкое хулиганство). Эта статья сама по себе недостаточно информативна, поэтому важно разделить мелкое хулиганство в виде, к примеру, плевков на улице и приставания. Далее, необходимо вести учет и историю инцидентов в личных делах агрессоров, связанных с насилием, бытовым насилием, враждебным поведением на рабочем месте и т.д.. Это невозможно без тренингов и встреч с органами прокуратуры, Министерством внутренних дел РК, Верховным судом РК, а также с депутатами и практикующими адвокатами. 

Өкінішке орай, қазіргі ензде мұндай жан-жақты зерттеу жасау мүмкін емес, өйткені жыныстық бопсалаудың өзі әкімшілік құқық бұзушылық (ұсақ бұзақылық) ретінде жазаланады. Бұл мақаланың гипотезасы жеткілікті түрде мазмұнды емес, сондықтан, мысалы, көшеде түкіру және қудалау түріндегі ұсақ бұзақылықты ажырату маңызды. Одан әрі агрессорлардың жеке істерінде зорлық-зомбылық, тұрмыстық зорлық-зомбылық, жұмыс орнындағы дұшпандық мінез-құлық және т.б. қатысты оқиғалардың есебін және тарихын сақтау қажет. Бұл прокуратурамен, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігімен, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, сондай-ақ депутаттармен және практикалық заңгерлермен тренингтер мен кездесулерсіз мүмкін емес.

Қазақстанда барлық аймақтарда харассмент пен кемсітушілік құрбандарына жоғары сапалы заңгерлік көмек көрсету үшін адвокаттар пулының жоқтығы бөлек мәселе болып табылады. Тиісінше, әйелдерге құқықтық көмек көрсетілмейді, әйелдер мен қыздарды қудалау, аңдыу жағдайлары туралы сирек ақпарат беріледі.

LPRC шаралары

Құқықтық саясатты зерттеу орталығы (LPRC) 2020 жылдан бастап әйелдерге қатысты жыныстық бопсалау мен кемсітушілікке тыйым салуды белсенді түрде насихаттап келеді. Бұл мақсатқа жету үшін LPRC командасы халықты бұқаралық ақпарат құралдары, әлеуметтік желілер және LPRC веб-сайты арқылы хабардар етеді, талдамалық және ақпараттық мақалалар жариялайды және «Право на право» атты подкаст арқылы ақпараттық хабарламалар береді. Сондай-ақ біздің Орталық мемлекеттік органдар мен халықаралық ұйымдардың өкілдерімен кездесулер барысында Қазақстанда әйелдерді қудалауға, аңдуға және кемсітушілікке жол бермеу қажеттігін атап көрсетеді.

Осылайша, LPRC Қазақстандағы ғана емес, сонымен қатар Орталық Азиядағы проблемаларды талқылау алаңын құруға өз үлесін қосуда. Осылайша, біздің іс-шараларға әріптестеріміз: Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанның ҮЕҰ өкілдері қатысуда.

Орталық қызметінің негізгі нәтижелерінің бірі ретінде харассмент түсінігін енгізген алғашқы құқықтық актінің қабылдануын атауға болады – Қазақстан Республикасының Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіндегі харассменттен қорғау жөніндегі саясатын бекіту туралы бұйрығы. Құжаттың нормалары харассменті алдын алу мақсатында бекітілген. Осы тұрғыда ерекше норма департамент қызметкерлерімен байланысы болуы мүмкін үшінші тұлғаларға қатысты харассментті тыйым салады. Бұл құжат харассмент ұғымын қолданып, тиісті анықтама беретін және әдепсіз әрекеттерге қатысты бөлімнің нақты ұстанымын көрсететін Қазақстандағы алғашқы құқықтық акт болып табылады.

Бұл саясат «Заңнамалық реформалар, бизнесті жауапты жүргізу және Қазақстанда халықты хабардар ету арқылы жұмыс орнындағы және қоғамдық орындардағы жыныстық бопсалауға қарсы күрес» жобасының шеңберінде LPRC әзірлеген «Жұмыс орнындағы жыныстық қанаудан, жыныстық зорлық-зомбылықтан және жыныстық қудалаудан қорғау саясаты» негізінде әзірленген.Аталған жоба CFLI CFLI (Canada Fund for Local Initiatives) Канаданың жергілікті бастамалар қоры қолдауымен жүзеге асырылған. Құжатты мына жерден жүктеп  алуға болады. https://lprc.kz/wp-content/uploads/2021/12/lprc-canada-a4_1_web.pdf Толық мәліметтерді мына сілтеме арқылы табуға болады.

Келешекте әйелдер тек агрессорлардың өздерінен ғана емес, әйелдерді кемсітушіліктен қорғау үшін жеткілікті шаралар қолданбаған жұмыс берушілерден де моральдық зиян үшін өтемақы ала алады деп сенеміз. Біз әріптестерімізді осы іс-шараларға қосылып, әйелдер үшін қауіпсіз кеңістік құруға шақырамыз.

Қазақстанда және Орталық азия аймағында қол жеткізілген нәтижелерді сақтау және нығайту үшін біз әйелдер құқықтарын қорғауда келесілер аясында бірлескен жұмысты кеңейту тұрғысынан ынтымақтастықты ұсынамыз:

• Орталық Азиядағы әйелдерге қатысты кемсітушілікке қатысты істер бойынша статистикалық мәліметтерді жинау, әйелдерді қудалау мен кемсітуге қатысты жағдайды зерттеу;
• Жалпы кемсітушілікке тыйым салуды, Орталық Азияда кемсітуге қарсы мамандандырылған заңнаманы қабылдауды насихаттау және адвокация жасау;
• Орталық Азия елдеріндегі мектептерде, университеттерде, бизнес секторында, медициналық мекемелерде, көлік компанияларында оқытуды өткізу үшін сарапшылар пулын нығайту;
• Қалалар мен қоғамдық кеңістіктерді жоспарлауда урбанистермен бірлесіп қауіпсіз кеңістіктер құру;
• Заңнамалық деңгейде әйелдерге қатысты кемсітушілік жағдайларының алдын алу, бақылау және тергеу жөніндегі жұмыс берушілердің міндеттерін талқылау;
• Орталық Азия мемлекеттерінің прокуратураларыменен бірлесе отырып, жыныстық бопсалау үшін сотталғандардың тізілімін құру.

Мақала LPRC жобалары, нәтижелері және жетістіктері туралы LPRC веб-сайтына арналып дайындалған

Мақала авторы: Аяжан Ойрат, халықаралық заңгер, «Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» ҚҚ өңірлік директоры