«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» «Қазақстандағы сайлау заңнамасы мен сайлау реформасын талдау» аналитикалық есебін дайындады. Есеп Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бастамашы болған соңғы реформалар шеңберіндегі заңнамалық өзгерістерді оларды практикада іске асыруға қатысты шолуды ұсынады. Сондай-ақ, ол сайлау және партиялық заңнаманы халықаралық стандарттар мен озық тәжірибелерге сәйкес реформалау жолдарын ұсынады.
Талдау нәтижелері бойынша сарапшылар Қазақстандағы сайлау заңнамасы мен сайлауды жетілдіруге бағытталған бірқатар ұсыныстар айтты. Атап айтқанда, бұл:
1. Мәжілістің өкілеттігін едәуір кеңейтіп, оның құрамын ұлғайту орынды. Бұл саяси жүйені теңдестіруге, саяси партиялар мен бәсекелестік сайлаудың дамуына жағдай жасауға мүмкіндік береді.
2. Гендерлік тепе-теңдікті және ұлттық азшылықтарға тиімді өкілдікті қамтамасыз ету қажеттілігін ескере отырып, Мәжілістің бүкіл құрамын тек тікелей сайлау арқылы қалыптастыру мүмкіндігін қарау.
3. Саяси партияларды тіркеу үшін қолдардың санын едәуір қысқарту (мысалы, 2500-3000 қол) және партияны тіркеу үшін қолдаушылар мен филиалдарды аймақтық бөлу туралы талапты толығымен алып тастау маңызды. Бұл тәуелсіз саяси партиялардың қалыптасуына және партиялық жүйенің дамуына жағдай жасайды.
4. Бірыңғай пропорционалды ауданды әкімшілік-аумақтық бірліктердің шекаралары бойынша 17 округке бөлу немесе бірнеше үлкен сайлау округтерін құру ұсынылады (мысалы, 5-7). Бұл аймақтардың Парламенттегі ең жақсы өкілдігін қамтамасыз етеді, сондай-ақ партиялық емес кандидаттарға азаматтар тобынан кандидаттар тізімін ұсынуға мүмкіндік береді.
5. Парламентке түрлі саяси күштердің кіруіне кепілдік беру үшін сайлау шегін 3%-ға дейін төмендету маңызды болып көрінеді.
6. Сарапшылардың пікірінше, Парламент ОСК құрамын сайлауды басқару органдарының тәуелсіздігін, ашықтығы мен бейтараптығын қамтамасыз ету үшін тәуелсіз және партиялы емес заңгерлерден (адвокаттар, заң кеңесшілері, құқық қорғаушылар және университет оқытушылары) құруы керек.
7. Демократиялық сайлау өткізу жөніндегі халықаралық стандарттарды ескере отырып, тәуелсіз оқу орны оқытқан және сертификаттаған азаматтардың (еріктілердің) және заңгерлердің (құқықтық консультанттар мен адвокаттардың) ашық тізімінен жеребе тастау арқылы аумақтық және учаскелік комиссияларды қалыптастыру тәртібін өзгерту ұсынылады. Бұл сайлау комиссияларын кәсібилендіруге және дауыстардың әділ есептелуіне кепілдік береді.
8. ОСК-ны, АСК-ны дауыс беру қорытындылары анықталғаннан және хаттамалар толтырылғаннан кейін әрбір сайлау учаскесі бойынша дауыс берудің егжей-тегжейлі нәтижелерін (хаттаманың көшірмесімен бірге) сайтта жариялауға міндеттеу қажет сияқты. Бұл сайлау мен дауыс беру нәтижелеріне деген сенімді едәуір арттырады.
9. Дауыс беру нәтижелері бар хаттамалардың және учаскелердегі бақылаушылардың сұрауы бойынша басқа ақпараттың АСК мен ОСК-ға қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін заңға және құқық қолдану практикасына өзгерістер енгізу ұсынылады.
10. Гендерлік квотаны (жастар квотасымен араласпай, оны жою керек) кейіннен жүйелі түрде қайта қарау арқылы едәуір ұлғайту, сондай-ақ әйелдер мен ерлердің міндетті түрде ауысуы бар сайлау тізімдерінде кандидаттарды орналастыруға сәйкес мандаттарды бөлу ережелерін белгілеу маңызды.
11. Елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісіндегі сәйкессіздіктерді түзету және ауылдық округтер негізінде жергілікті өзін – өзі басқарудың теңгерімді бірліктерін-муниципалитеттерді қалыптастыру қажет. Бұл ауылдық (муниципалдық) әкімдерді сайлаудың маңыздылығын арттыруға және жергілікті өзін-өзі басқару жүйелерін ретке келтіруге мүмкіндік береді.
12. Әкімдерді сайлау институтын жергілікті басқарудың жоғары деңгейлеріне кеңейту ұсынылады. Бұл ретте, облыс әкімдерін мәслихаттар, ал республикалық маңызы бар қалалардың әкімдерін тікелей азаматтар етіп сайлау мүмкіндігін қарастыру қажет.
13. Мәслихаттарға сайлауды салыстырмалы көпшіліктің мажоритарлық жүйесі бойынша, ауыл әкімдерінің сайлауында қолданылатын жүйеге ұқсас өткізу қажет. Бұл азаматтардың мемлекет істерін басқаруға қатысуын кеңейтуге мүмкіндік береді, сондай-ақ биліктің жергілікті өкілді органдарының халықпен тұрақты байланысын қалыптастырады.
14. Сайлауға түсу құқығына қойылған барлық негізсіз және пропорционалды емес шектеулерді қайта қарау орынды. Оларға жас шектеуі және тұрақты тұру шектері, тілді білу, білім алу және мемлекеттік қызметтегі жұмыс тәжірибесі, ұлттық қауіпсіздік комитетінің соттылығы және арнайы тексерісі жатады.
15. Заңнаманы қайта қарау және сөз бостандығы мен жиналыс бостандығы сияқты негізгі бостандықтардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету ұсынылады.
16. Мынадай іс-әрекеттерге қажеттілік бар: 1) партиялар мен сайлау науқандарын жеке және мемлекеттік қаржыландыру тәсілдерін толық қайта қарау; 2) саяси партиялар мен сайлау қорлары үшін жекелеген қайырмалдықтардың шекті сомаларын белгілеу; 3) сайлау науқаны кезінде заттай нысанда қайырмалдықтар жасау қағидаларын белгілеу, сайлау шығыстарына шектеулер енгізу; 4) партиялардың тұрақты және егжей-тегжейлі қаржылық есептілігін қамтамасыз ету; 5) тәуелсіз қадағалау органын құру.
17. Біліктілік шегін 5%-дан 3%-ға дейін төмендетіп, парламенттік емес партиялар үшін мемлекеттік қаржыландырудың қолжетімділігіне кепілдік беру маңызды. Бұл ретте жергілікті сайлауға қатысатын партиялар үшін де мемлекеттік қаржылық қолдауды тарату мүмкіндігін қарастыру.
18. Әйелдердің, жастардың, ұлттық азшылықтардың және мүгедек адамдардың саяси өмірге қатысуын ілгерілету үшін мемлекеттік қаржыландырудың белгілі бір бөлігін төлеуді негіздеген орынды.
19. Ауыл әкімдерін сайлаудағы үгіт-насихат кезеңін ұлғайту және сайлау науқанын ерікті қайырмалдықтар мен кандидаттардың өз қаражаты есебінен мемлекеттік емес қаржыландыруды заңдастыру ұсынылады. Бұл ретте науқанға үміткерлердің рұқсат етілген қайырымдылықтары мен шығындарының шектерін белгілеу қажет.
20. Барлық сайлау учаскелерін камералармен жабдықтау және дауыс беру күнін де, дауыстарды санау және нәтижелерді анықтау рәсімдерін де онлайн-трансляциялауды енгізу маңызды болып көрінеді. Бұл бұрмалаушылықты болдырмауға мүмкіндік береді және қоғамның сайлауға деген сенімін арттырады.
21. Бақылаушылардың құқықтарын шектеудің кең таралған тәжірибесінен бас тарту және сайлау процесінің барлық кезеңдерін, соның ішінде дауыс беру, дауыстарды санау және қорытындылау кезінде бейнетіркеу құқығын бақылау мүмкіндігіне кепілдік беру маңызды болып көрінеді.
Бұл зерттеу Америка Құрама Штаттарының халықаралық даму агенттігі (USAID) арқылы американдықтардың жан-жақты қолдауының арқасында мүмкін болды. Онда айтылған пікірлер авторларға тиесілі және міндетті түрде USAID немесе АҚШ үкіметінің көзқарасын білдірмейді.
«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» International Republican Institute (IRI) компаниясына зерттеу жүргізуге қолдау көрсеткені үшін алғыс білдіреді.
«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» сондай-ақ ұсынылған зерттеуді дайындауға және талқылауға қатысқан барлық сарапшылар мен мамандарға алғысын білдіреді.
